Niezależność sądów i praworządność to kluczowe aspekty prawa do sądu w kontekście demokratycznego kraju. Prawo do sądu jest prawem samoistnym, które pełni funkcję gwarancyjną względem innych praw i wolności.

W Konstytucji Z 1997 r. prawo do sądu zostało wyrażone w art. 45 ust. 1, zgodnie z którym „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Przepis ten, zamieszczony w rozdziale poświęconym wolnościom i prawom osobistym człowieka i obywatela, jest źródłem prawa podmiotowego przysługującego jednostce. Jest on podstawowym środkiem ochrony uprawnień, który podlega bezpośredniemu stosowaniu. Interpretacja prawa do sądu nie powinna być ograniczająca. Podczas stosowania tego prawa należy jednak uwzględnić zasadę proporcjonalności, jaką określa art. 31 ust. 3 Konstytucji. Art. 176 stoi natomiast na straży prawa do sądu zapewniając jego stałość poprzez umożliwienie jego zmian jego w drodze ustawy oraz gwarantując dwuinstancyjność postępowania. Z zasady dwuinstancyjności wywodzi się reguła, że każda strona postępowania ma uprawnienie do zaskarżenia orzeczeń lub decyzji wydanych w pierwszej instancji procesu. Warto jednak zaznaczyć, że istnieją określone wyjątki od tej reguły oraz szczegółowe zasady odwoławcze, które zostały określone w ustawie, zgodnie z delegacją art. 78 Konstytucji.

Poniżej znajdują się wypisane konsekwencje prawa do sądu, jako fundamentalnego prawa ustrojowego ustalającego charakter systemu państwowego.

Uzyskanie dostępu do sądu warunkuje aktualność pozostałych aspektów prawa do sądu, odnoszących się do sposobu rozpatrzenia sprawy i walorów rozstrzygnięcia. Zapewnienie dostępu do sądu sprowadza się do umożliwienia wszczęcia postępowania przed sądem (np. wyr. TK z 09 czerwca 1998r., K 28/97, OTK 1998, Nr. 4, poz. 50). Ustalanie procedury wszczęcia postępowania to kompetencja ustawodawcy, a przepisy muszą określać warunki, które determinują skuteczne rozpoczęcie procesu sądowego lub osiągnięcie merytorycznego rozstrzygnięcia w nim. Te warunki obejmują aspekty związane z koniecznością uzyskania sądowej ochrony w kontekście polskiego systemu prawnego, spełnienie formalnych wymogów aktów procesowych, poniesienie odpowiednich opłat (zwłaszcza w kontekście dostępu do sądu drugiej instancji czy terminu składania zastrzeżeń). W każdym rodzaju postępowania, restrykcyjne normy procesowe wyznaczają granice, w jakich prawo do sądu może być realizowane. Ich celem jest zawsze zapewnienie efektywnej ochrony prawa do sądu, przy równoczesnym uwzględnieniu innych wartości konstytucyjnych.

Jeżeli strona otrzymała merytoryczne rozstrzygnięcie dotyczące swoich praw, lecz nie jest z niego zadowolona, a zgodnie z postanowieniem art. 176 ust. 1 Konstytucji (gdzie postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne) przewidziana jest opcja zaskarżenia orzeczenia, strona ma możliwość skierowania sprawy do sądu drugiej instancji. Ustawodawca, regulując procedurę zaskarżania i tok postępowania sądowego inicjowany przez wniesienie środka zaskarżenia, musi przestrzegać gwarancji związanych z prawem do sądu, uwzględniając jednocześnie specyfikę procesu odwoławczego. W szczególności dotyczy to zakazu nadmiernego utrudniania dostępu do sądu drugiej instancji.

W sferze administrowania wymiarem sprawiedliwości, jako pierwszy organ wymieniony jest Sąd Najwyższy, zgodnie z artykułem 175 ust. 1 Konstytucji RP. Sąd ten nie jest inkorporowany w strukturę sądownictwa powszechnego. Na mocy postanowień art. 183 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, Sąd Najwyższy pełni rolę nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w obszarze wydawania wyroków, a także wykonuje inne zadania określone w Konstytucji i ustawach. W ustawie z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (art. 1) ustawodawca sprecyzował, że Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, który jest powołany do kilku funkcji. Te obejmują zapewnianie nadzoru nad zgodnością z prawem i jednolitością orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych poprzez rozpatrywanie kasacji oraz innych środków odwoławczych. Sąd Najwyższy także podejmuje uchwały rozstrzygające kwestie prawne oraz zajmuje się innymi sprawami, jakie są mu przypisane na mocy ustaw. Ponadto, pełni funkcję rozpatrywania protestów wyborczych, stwierdzania ważności wyborów i referendum ogólnokrajowego, a także opiniuje projekty ustaw i innych aktów normatywnych dotyczących sądownictwa. Sąd Najwyższy jest zatem nie tylko organem władzy sądowniczej, lecz także centralnym organem wymiaru sprawiedliwości, szczególnie zajmującym się kontrolą wyroków sądów powszechnych i wojskowych, co implikuje jego rolę nadzoru nad orzecznictwem tych sądów i konieczność utrzymania jednolitości tego orzecznictwa. Stanowi więc gwarant realizacji prawa do sądu.

Przyjęty trójpodział władzy zgodnie z Konstytucją RP skutkował nie tylko separacją władzy sądowniczej od ustawodawczej i wykonawczej, lecz także podkreślił konieczność zagwarantowania jej niezależności. W związku z tym, tworząc strukturę organów trzeciej władzy, ustawodawca musi zawsze pamiętać, aby przyjęte regulacje nie naruszały ochrony autonomii sądownictwa, a organy każdej z władz powinny przestrzegać zakresu swoich przyznanych kompetencji, działając zgodnie z obowiązującym prawem.

Przekazanie w polskim systemie prawnym odpowiedzialności za władzę sądowniczą sądom integruje je w strukturę państwa, gdzie ich zadaniem jest ochrona wolności i praw jednostek. To z kolei wiąże się z koniecznością zapewnienia, że jednostki i inne organy władzy publicznej przestrzegają ustalonego porządku prawnego. Ustrojodawca jednocześnie uznał za właściwe wyodrębnienie sądów jako organów, których głównym zadaniem w Rzeczypospolitej Polskiej jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, co oznacza rozstrzyganie konfliktów prawnych, czyli organ poprzez który możliwa jest realizacja prawa do sądu sensu largo.

---

Bibliografia:

1. Żak M. „Prawo do sądu jako element zasady dobrego rządzenia w świetle orzecznictwa z zakresu praw człowieka” http://www.palestra.pl Data dostępu: 04.12.2023 godz. 14:30
2. Jaworska M. „Sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości w polskim porządku prawnym” http://www.repetytorium.uni.wroc.pl Data dostępu: 04.12.2023 godz. 13:00
3. „Konstytucja RP Tom 1 Komentarz Art. 1-86” Wydawnictwo C. H. Beck, rok wydanie: 2016,  Autor: M. Sofjan, L. Bosek
4. P. Czarny, M. Florczak-Wątor, B. Naleziński, P. Radziewicz, P. Tuleja „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej komentarz”, Stan prawny na 20 września 2019r., wydawnictwo Wolters Kluwer