Prawa człowieka mają ogromne znaczenie, nie tylko dla porządków prawnych poszczególnych państw, ale także dla prawa międzynarodowego. Obok, charakteryzujących się szerokim zasięgiem obowiązywania, międzynarodowych aktów odnoszących się do praw człowieka, takich jak Karta Narodów Zjednoczonych czy Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, nieco bliższe są akty systemu lokalnego – europejskiego.
Podstawowym aktem o randze europejskiej regulującym prawa człowieka jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, znana powszechnie jako „Europejska Konwencja Praw Człowieka” (dalej: Konwencja), która weszła w życie w 1953 r. Jest to międzynarodowy traktat, do którego mogą przystąpić jedynie państwa członkowskie Rady Europy. Obecnie przystąpiło do niego 46 Państw-Stron. Konwencja gwarantuje prawa, które zawarte są także w aktach o większym zasięgu, a co więcej powołuje organ sądowy stojący na straży przestrzegania praw człowieka. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzeka w sprawach państw niewypełniających swoich zobowiązań wynikających z Konwencji[1] i jest jedynym organem właściwym do interpretacji postanowień Konwencji (art. 32 EKPCz).
Prawo do sądu, jako jedno z praw człowieka pierwszej generacji, czyli należące do grupy praw osobistych i politycznych, zostało zawarte w art. 6 Konwencji. Co ciekawe ETPCz interpretuje art. 6 Konwencji odnosząc go osobno do spraw cywilnych i karnych. W obu aspektach stawia jednakowe wymogi instytucjonalne – sąd musi być niezawisły i bezstronny oraz ustanowiony ustawą. Co więcej Trybunał wskazuje, że z perspektywy art. 6 nie ma znaczenia czy organ ten występuje pod nazwą „sądu” lub „trybunału”, ani czy „funkcjonuje w ramach standardowej machiny sądowniczej danego kraju” – może być to również organ „ustanowiony dla potrzeb zajmowania się konkretnymi zagadnieniami, które można właściwie rozstrzygać poza ramami zwykłego systemu sądowniczego”. [2]
Istotą niezawisłości jest nie tylko odrębność organu sądowniczego od pozostałych władz – ustawodawczej i wykonawczej, ale również niezawisłość w stosunku do stron postępowania. O niezawisłości danego organu przesądzają przede wszystkim: sposób powoływania jego członków, czas trwania ich kadencji, istnienie gwarancji zabezpieczających przed naciskami z zewnątrz, a także ogólne wrażenie niezawisłości.
Bezstronność z kolei odnosi się do wpływających na postępowanie uprzedzeń i tendencji. Aby potwierdzić bezstronność stosuje się dwa testy: pierwszy badający stronniczość danego sędziego, która może wynikać np. z osobistych przekonań i drugi sprawdzający, czy sąd jako całość zapewnia gwarancje, które mogą eliminować „uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności”. Trybunał zaznacza także, że „konieczne jest domniemanie osobistej bezstronności sędziego, o ile nie ma dowodów na to, że jest inaczej”.[3]
W obu aspektach – cywilnym i karnym Trybunał jednakowo interpretuje także ogólne sformułowanie „prawo do rzetelnego procesu sądowego”, wskazując, że składają się na nie trzy główne zasady: rzetelność, jawność i rozsądny termin. [4]
Rzetelność rozumiana jest przez Trybunał jako synonim sprawiedliwości, w związku z tym do wymogów rzetelnego procesu należą między innymi takie zasady jak: prawo do czynnego udziału w postępowaniu, zasada równości stron (odnosząca się do jednakowych szans przedstawienia sprawy przed sądem), zasada jawności dowodów, zasada uzasadniania orzeczeń sądowych, czy prawo do zachowania milczenia oraz nieobciążania siebie samego.[5]
„Jawny charakter postępowań chroni strony postępowania sądowego przed wymierzaniem sprawiedliwości w tajemnicy, bez kontroli opinii publicznej, jest to również jeden ze sposobów utrzymania zaufania do sądów”. Głównym elementem tej zasady jest publiczne ogłaszanie wyroków. Z interpretacji Trybunału wynika, że nie tylko ustne odczytanie wyroku jest uznawane za publiczne, ale również umieszczenie wyroku w rejestrze sądowym lub opublikowanie go w zbiorach urzędowych. Warto zaznaczyć także, że prawo do jawności rozprawy nie jest tożsame z prawem do jawnego ogłoszenia wyroku, a Trybunał podkreśla, że „publiczne ogłoszenie wyroku nie jest w stanie zrekompensować nieuzasadnionego przeprowadzania przesłuchań przy drzwiach zamkniętych”. [6]
Rozpatrywanie spraw w rozsądnym terminie stanowi gwarancję skuteczności i wiarygodności procesu i wskazuje na zagrożenia jakie mogą stanowić opóźnienia. Konwencja ustala więc, że postępowania powinny przebiegać sprawnie, ale jednocześnie prawidłowo. Przy ocenie czasu trwania postępowania Trybunał bierze pod uwagę zarówno działania organów, jak i zachowanie stron. To na organach państwowych spoczywa obowiązek zorganizowania systemu tak, aby sądy mogły zagwarantować każdemu prawo do uzyskania orzeczenia w rozsądnym terminie, w związku z tym od stron wymaga się jedynie powstrzymania się od zachowań mających na celu opóźnianie postępowania oraz sumienności w dopełnianiu procedur. Dodatkowo przy ocenie rozsądności terminu należy wziąć pod uwagę szczególne okoliczności – w przypadku postępowań karnych będzie to np. przebywanie oskarżonego w areszcie, a w przypadku postępowań cywilnych – szczególna waga przedmiotu sprawy (np. postępowania dotyczące opieki nad dzieckiem, czy zdolności prawnej). [7]
Elementami, które Trybunał interpretuje z art. 6 Konwencji w aspekcie karnym, a których nie znajdziemy w aspekcie cywilnym są dwie szczególne gwarancje: domniemania niewinności (wynikające z ust. 2) oraz prawa do obrony (wynikające z ust. 3). Te szczególne gwarancje powiązane z charakterem spraw karnych, podobnie do prawa do ogólnej rzetelności, składają się z wielu innych praw (są to np. zasada ciężaru dowodu, prawo do obrony osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, czy prawo do tłumaczenia).
Wobec tak rozumianego prawa do rzetelnego procesu sądowego głównym zadaniem Trybunału jest ocena ogólnej rzetelności postępowania. „Zgodność z wymogami rzetelnego procesu musi zostać zbadana w każdej sprawie z uwzględnieniem toku postępowania jako całości, a nie na podstawie pojedynczego wniosku […]. Nie można jednak wykluczyć, że pojedynczy czynnik będzie na tyle decyzyjny, że umożliwi ocenę rzetelności postępowania na wcześniejszym etapie postępowania. Co więcej, łączny rezultat różnych uchybień proceduralnych może prowadzić do naruszenia art. 6, nawet jeśli każde z tych uchybień, brane pod uwagę oddzielnie, nie przekonałoby Trybunału, że postępowanie było nierzetelne”.[8]
Obecnie, coraz bardziej niepokojący jest fakt, że prawo do sądu jest jednym z najczęściej naruszanych praw w zgłaszanych przed Trybunał sprawach. W broszurze wydanej przez ETPCz wskazuje się, że w prawie połowie wyroków wydanych przez Trybunał od momentu jego utworzenia, stwierdzono naruszenie tego artykułu w zakresie zarówno rzetelności procesu sądowego, jak i czasu jego trwania: „W rzeczywistości 58% naruszeń stwierdzonych przez Trybunał dotyczyło artykułu 6 (prawo do rzetelnego procesu sądowego) oraz artykułu 1 Protokołu nr 1 (ochrona własności) […]”.[9] Z kolei w Ekspertyzie sporządzonej na prośbę Rzecznika Praw Obywatelskich przez Bingham Centre For The Rule of Law stwierdzono, że „znacznie ponad 25 proc. naruszeń stwierdzonych przez Trybunał dotyczy art. 6”.[10]
Również statystyki spraw prowadzonych przeciwko Polsce wskazują, że najczęściej komunikowane Rządowi są skargi dotyczące wymiaru sprawiedliwości (zarówno przewlekłości postępowań, funkcjonowania i organizacji wymiaru sprawiedliwości, dostępu do sądu i praw osób osadzonych). Dla przykładu w 2022 roku było to 249 ze wszystkich 337 nowych skarg, w 2021: 199 ze wszystkich 277 skarg, w 2020: 66 ze wszystkich 126 skarg. [11]
W artykule przytoczonym przez Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” dr Marcin Szwed zauważa, że w związku z obserwowaną postawą Polski konieczne może być wymuszenie na niej wykonywania wyroków: „Wiele interesujących propozycji w tym zakresie przedłożyła organizacja European Implementation Network […]. Przedstawiła ona m.in. postulat wprowadzenia nowej sankcji, którą można byłoby nałożyć na państwo niewykonujące wyroków ETPCz. Środek taki powinien być skuteczny, będąc przy tym bardziej dolegliwym niż obecne uchwały Komitetu Ministrów, lecz łagodniejszym od wydalenia z Rady Europy.”[12]
Prawo do rzetelnego procesu sądowego, jako jedno z podstawowych praw człowieka, jest ważne ze względu na jego znaczenie zarówno dla jednostki, jak i całego społeczeństwa. Jest podstawą rządów prawa współczesnych państw. Trybunał podkreśla, że w społeczeństwie demokratycznym „fundamentalne znaczenia ma to, aby sądy cieszyły się zaufaniem publicznym”.[13] Wagę praw człowieka akcentuje także sama Preambuła Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w jednym z akapitów wskazując, że państwa przystępujące do Konwencji potwierdzają swoją głęboką wiarę w te podstawowe wolności, które są fundamentem sprawiedliwości i pokoju na świecie.
BIBLIOGRAFIA
- ETPCz w 50 pytaniach, 2021,
https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/50Questions_POL,
dostęp z dnia 3.01.2024.
- L. Garlicki, (red.), P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I. Komentarz do artykułów 1-18, 2010, Legalis.
- Przewodnik w zakresie stosowania Artykułu 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Prawo do rzetelnego procesu sądowego (aspekt karny), zaktualizowano: 31 grudnia 2019 r.,
https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Guide_Art_6_criminal_POL,
dostęp z dnia 3.01.2024.
- Wytyczne w zakresie stosowania artykułu 6 prawo do rzetelnego procesu sądowego (aspekty cywilny), zaktualizowano dnia 1.05.2013,
https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Guide_Art_6_POL,
dostęp z dnia 3.01.2024.
- Ekspertyza dotycząca zastosowania artykułu 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka do sądów konstytucyjnych Państw-Stron, sporządzona na prośbę Rzecznika Praw Obywatelskich w kontekście sprawy K 6/21 rozpoznawanej przez Trybunał Konstytucyjny, 4.11.2021, Bingham Centre For The Rule of Law,
dostęp z dnia 3.01.2024.
- Raporty z wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przez Polskę za 2022r., za 2021r., za 2020r.,
https://www.gov.pl/web/dyplomacja/raporty-roczne-rzadu-na-temat-wykonywania-orzeczen-etpc,
dostęp z dnia 3.01.2024.
- M. Szwed, W Strasburgu ponad 300 spraw w związku z kryzysem praworządności, 18.05.2023r.,
https://oko.press/etpcz-praworzadnosc-ponad-300-spraw w:
dostęp z dnia 3.01.2024.
[1] ETPCz w 50 pytaniach, 2021, str. 3, pyt. 1.
[2] Przewodnik w zakresie stosowania Artykułu 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Prawo do rzetelnego procesu sądowego (aspekt karny), str. 17;
Wytyczne w zakresie stosowania artykułu 6 prawo do rzetelnego procesu sądowego (aspekty cywilny), str. 22-23.
[3] Przewodnik … (aspekt karny), rozdział IV podrozdział C; Wytyczne … (aspekt cywilny), str. 31- 33.
[4] Przewodnik … (aspekt karny); Wytyczne … (aspekty cywilny).
[5] Przewodnik … (aspekt karny), rozdział V; Wytyczne … ( aspekt cywilny), rozdział IV.
[6] Ibidem.
[7] Ibidem.
[8] Przewodnik … (aspekt karny), str. 7.
[9] ETPCz w 50 pytaniach, 2021, str. 11, pyt. 46.
[10] Ekspertyza dotycząca zastosowania artykułu 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka do sądów konstytucyjnych Państw-Stron, sporządzona na prośbę Rzecznika Praw Obywatelskich w kontekście sprawy K 6/21 rozpoznawanej przez Trybunał Konstytucyjny, 4.11.2021, Bingham Centre For The Rule of Law, str. 8.
[11] Raporty z wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przez Polskę za 2022r., za 2021r., za 2020r., rozdziały o informacjach statystycznych.
[12] M. Szwed, W Strasburgu ponad 300 spraw w związku z kryzysem praworządności, 18.05.2023r.
[13] Ekspertyza … Bingham Centre For The Rule of Law, str. 9.
Prawo do Sądu 
Dodaj komentarz