Prawo do sądu, podstawowa zasada demokratycznego porządku prawnego, stanowi fundament społecznych relacji i praw obywatelskich.

Jest jednym z podstawowych gwarantów sprawiedliwego i bezstronnego procesu. Jednakże, aby prawo to było skuteczne, niezbędne jest zapewnienie między innymi dostępu do rzetelnej obrony.

W tym kontekście obligatoryjna obrona jest obowiązkiem, poprzez który oskarżony z mocy prawa nie może sam podejmować obrony w niektórych rodzajach spraw. Zapewnia ona realizację zasady równości stron w procesie sądowym, ułatwiając skuteczne dochodzenie praw i obronę interesów jednostki.

Prawo oskarżonego do obrony jest fundamentalną zasadą procesu karnego, zakorzenioną zarówno w Konstytucji RP z 1997 roku, jak i w polskim Kodeksie postępowania karnego oraz licznych międzynarodowych aktach prawnych. Z tego względu proces karny powinien być zaprojektowany w taki sposób, aby zagwarantować oskarżonemu nie tylko możliwość osobistej obrony, ale także dostęp do wsparcia ze strony profesjonalnego obrońcy.

Obrona obligatoryjna jest sytuacją przewidzianą w przepisach prawnych, gdy oskarżony musi mieć obrońcę. Niekiedy będzie polegała na obowiązku zapewnienia obrońcy oskarżonemu, który spełnia kryteria stypizowane w k.p.k. Obrońca ten działa samodzielnie, w skrajnych przypadkach nawet wbrew woli oskarżonego, ale zawsze dla jego dobra.

Polskie prawo mając na uwadze dobro obywateli klasyfikuje sytuacje, w których obrona jest konieczna w przepisach art. 79 i 80 k.p.k.

Jak stanowi treść kodeksu postępowania karnego, w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:

1. nie ukończył 18 lat;

Pierwszym z przypadków, gdy obrona jest obligatoryjna jest sytuacja, gdy oskarżony nie ukończył 18 lat. W kontekście prawa do sądu ma to przede wszystkim znaczenie ze względu na to, że takie osoby przeważnie mają ograniczone rozumienie prawa i samych procesów sądowych. Obrona obligatoryjna zabezpiecza je przed niewłaściwym traktowaniem
w systemie (zwłaszcza w toku postępowania przygotowawczego), na co są szczególnie narażone ze względu na swój młody wiek i ograniczone doświadczenia życiowe. Obecność obrońcy pomaga zniwelować te dysproporcje i przybliżyć do zapewnienia równowagi sił.

Regulacja ta realizuje również potrzebę zgodności polskiego prawa procesowego z międzynarodowymi aktami normatywnymi – i tak choćby, zgodnie z Konwencją o prawach dziecka, w prawie krajowym podkreśla się znaczenie zapewnienia młodym osobom prawa do odpowiedniej obrony w procesach karnych. Zapewnienie obligatoryjnej obrony dla osób poniżej 18 lat jest zatem zgodne z międzynarodowymi standardami praw człowieka.

• jest głuchy, niemy lub niewidomy;

W rozumieniu prawa polskiego, aby oskarżonego uznać za tego, kto podlega obronie obligatoryjnej, nie musi być on całkowicie głuchy – za głuchego uważa się osobę dotkniętą tylko przytępieniem słuchu, a zatem wtedy, gdy oskarżony niedosłyszy w takim stopniu, że z tego powodu ma trudności w rozumieniu tego, co mówią do niego inne osoby znajdujące się w jego obecności.

W świetle art. 79 § 1. pkt. 2 k.p.k., osobą niemą jest osoba dotknięta wszystkimi postaciami afazji, tj. zaburzenia w mówieniu, zaburzenia w zakresie rozumienia języka mówionego i tekstów pisanych, zaburzenia dotyczące rozumienia i mówienia, trudności w używaniu nazw i tworzeniu złożonych konstrukcji logiczno-gramatycznych, zniesienie zdolności do mówienia i rozumienia mowy. Jako osoby wymagające obligatoryjnej obrony uznawane są zatem także osoby jąkające się.

Natomiast jako osobę niewidomą uznaje się osobę, której wzrok uniemożliwia osobiste odczytanie sporządzanych w postępowaniu dokumentów.

W wyżej wymienionych przypadkach, nałożenie na oskarżonego obligatoryjnej obrony uzasadnia się w szczególności ograniczonymi możliwościami komunikowania się tych osób z innymi uczestnikami procesu, co może wpływać na ich możliwość do skutecznej obrony. Zapewnienie im obrony realizuje zasadę uczciwego procesu.

Obrona obligatoryjna dla osób głuchych, niemych lub niewidomych eliminuje bariery związane z komunikacją i dostępem do prawnej pomocy. Co więcej, osoby z niepełnosprawnościami mogą być bardziej narażone na nadużycia i dyskryminację w realiach procesu sądowego ze względu na swoją sytuację zdrowotną. Obecność obrońcy pomaga zabezpieczyć ich prawa i interesy, chroniąc je przed ewentualnym wykorzystaniem lub niewłaściwym traktowaniem w trakcie procesu karnego.

Zapewnienie obligatoryjnej obrony dla osób z niepełnosprawnościami jest zgodne z międzynarodowymi standardami praw człowieka, które podkreślają konieczność równego dostępu do sprawiedliwości dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich statusu czy stanu zdrowia.

Art. 79 § 3. k.p.k. stanowi, iż w wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego. Udział obrońcy nie ogranicza się zatem jedynie do udziału w rozprawach, ale podczas całej ścieżki sądowej oskarżonego.

Art. 79 § 1. pkt. 3 k.p.k. i art. 79 § 1. pkt. 4 k.p.k. niejako się łączą – ich wspólnym mianownikiem jest fakt, iż oba odnoszą się do stanu psychicznego oskarżonego i mogą być stosowane w kontekście oceny jego odpowiedzialności karnej lub zdolności do udziału w procesie sądowym.

• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;

Zdolność oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem odnosi się do jego zdolności do zrozumienia charakteru i konsekwencji swoich działań oraz umiejętności kontroli nad swoim zachowaniem w momencie popełnienia czynu zabronionego.

Źródłami ograniczonych zdolności oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem mogą być różne czynniki, takie jak choroba psychiczna, zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność intelektualna, czy też wpływ substancji psychoaktywnych.

W kontekście wymogu obecności obrońcy, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do zdolności oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem,
jest ona istotna dla zapewnienia, że prawa oskarżonego będą należycie chronione, a proces karny będzie przebiegał zgodnie z zasadami sprawiedliwości i odpowiednimi standardami proceduralnymi.

• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.

W polskim postępowaniu karnym, uzasadniona wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego może pojawić się chociażby wtedy, gdy istnieją dowody lub informacje sugerujące, iż oskarżony może cierpieć na zaburzenia psychiczne, które mogą wpływać na jego zdolność do rozumienia postawionych mu zarzutów lub prowadzenia obrony. Tego typu wątpliwości pojawiają się także wtedy, gdy oskarżony ma trudności w zrozumieniu treści postępowania sądowego czy komunikacji z uczestnikami postępowania z powodu zaburzeń psychicznych.

Rzutować to może na zdolność do rozumienia swoich działań w toku procesu, a nawet do świadomego uczestnictwa w procesie.

Art. 79 § 2. k.p.k. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, oskarżony musi mieć obrońcę także wtedy, gdy sąd uzna, iż występują inne okoliczności utrudniające obronę. Tego typu okolicznościami są chociażby złożoność sprawy, utrudniona z innych niż wyżej wymienione powody komunikacja z oskarżonym, brak zdolności oskarżonego do obronny z innej przyczyny niż te wymienione w art. 79 § 1, zagrożenie bezpieczeństwa oskarżonego czy jego nakazana normami nieobecność w toku czynności procesowych.

Ogólnie ujmując, „inne okoliczności utrudniające obronę” odnoszą się do wszelkich czynników, które w znaczący sposób utrudniają oskarżonemu skuteczną obronę przed zarzutami w procesie karnym, i które mogą wymagać wsparcia obrońcy dla zapewnienia sprawiedliwego przebiegu procesu.

Według art. 80 k.p.k., oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię (czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą). W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, co spowodowane jest wagą zarzucanego czynu, domniemaniem zawiłości sprawy oraz obowiązkowym udziałem prokuratora w rozprawie.

Obrona obligatoryjna w odniesieniu do prawa do sądu w polskim prawie karnym pełni istotną rolę w zapewnieniu sprawiedliwego procesu i ochrony praw oskarżonych. Należy jednak zauważyć,
że efektywne funkcjonowanie obrony obligatoryjnej wymaga nie tylko odpowiednich przepisów prawa, ale także dostępu do profesjonalnych obrońców. W ten sposób można zagwarantować, że prawa oskarżonych będą należycie chronione, a procesy będą przebiegały zgodnie z zasadami sprawiedliwości i praworządności. Wyznaczenie obrońcy – w sytuacji korzystania z obrońcy z urzędu, choć upoważnia go do występowania w całym postepowaniu nie oznacza, że jest to stosunek nierozerwalny – na uzasadniony wniosek oskarżonego lub obrońcy wyznacza się nowego obrońcę w miejsce dotychczasowego (art. 81 § 2 k.p.k.), przy czym ustawa nie wskazuje jakie konkretnie okoliczności na to pozwalają – z pewnością będą to konflikt interesów obrońcy lub konflikt między obrońcą a oskarżonym, który realnie uniemożliwia obronę.

---

BIBLIOGRAFIA

Dz.U.1997.78.483, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Dz. U. 1997 Nr 89 poz. 555, Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego

Dz.U.1991.120.526, Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.

http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/II%20KK%20277-02.pdf
(dostęp: 18.02.2024 r., godz. 17:40)

http://pelnomocnictwo.info/kiedy-oskarzony-musi-miec-obronce/
(dostęp: 18.02.2024 r., godz. 17:40)