W Polsce prawo do sądu gwarantuje art. 45 Konstytucji RP, który wskazuje na prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Przysługuje ono wszystkim obywatelom, zarówno osobom dorosłym, jak i dzieciom.
Sprawami, w których zdanie dziecka ma niezwykle duże znaczenie są głównie sprawy rodzinne dotyczące ustalenia kontaktów, miejsca zamieszkania lub ograniczenia władzy rodzicielskiej. W sytuacji problemów w rodzinie, dzieci często tracą poczucie bezpieczeństwa i tożsamości. Odczuwają także bezradność, poczucie winy, strach i niepewność. Ustawodawca, chcąc uwzględnić prawo małoletnich do wyrażenia własnego zdania i swobodnego wypowiadania się, wprowadził instytucje ich wysłuchania. Celem tej czynności jest poznanie potrzeb i preferencji dziecka, które przez brak porozumienia w rodzinie nie są reprezentowane w postepowaniu sądowym. Odpowiednie przeprowadzenie rozmowy pozwala na skonfrontowanie opinii młodego człowieka ze zdaniem uczestników postępowania, umożliwiając podjęcie korzystnego dla niego rozstrzygnięcia.
Międzynarodowym aktem prawnym stanowiącym kanon zasad oraz zbiór standardów dotyczących praw dzieci jest Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 r. Została ona ratyfikowana przez Polskę w 1991 r. wpływając na wiele obszarów życia małoletnich, w tym prawo do wypowiadania się w procesie sądowym. Artykuł 12 Konwencji stanowi, że „Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka.; W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego”.
Instytucja wysłuchania małoletniego do procedury cywilnej została wprowadzona przez ustawę zmieniającą z dnia 6 listopada 2008 r. [1]. W dniu 15 lutego 2024 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego, która w znaczący sposób zmieniła wymagania dotyczące wysłuchania dzieci w sądzie i szczegółowo uregulowała ten proces.
Aktualne unormowania dotyczące przebiegu wysłuchania dziecka
Zgodnie z art. 2161 § 3 k.p.c. wysłuchanie dziecka następuje tylko raz w toku postępowania. Czynność tę przeprowadza się ponownie, jeśli wymaga tego dobro dziecka lub zgłasza ono potrzebę ponownego jej przeprowadzenia. Wpływa to korzystnie na zmniejszenie dyskomfortu związanego z wielokrotnymi rozmowami przeprowadzanymi w okolicznościach, które mimo nawet najwyższej staranności sądu, mogą być dla małoletniego niekomfortowe i stresogenne.
Wprowadzone zmiany dotyczą również sytuacji, w której sąd odstąpi od wysłuchania małoletniego. W myśl tej procedury, jeśli sąd nie przeprowadzi wysłuchania dziecka, zobowiązany będzie do wskazania, z jakich przyczyn czynność ta nie została dokonana. Przepis ten nakłada na sąd powinność zamieszczenia informacji o tych powodach w protokole posiedzenia lub rozprawy, najpóźniej przed zakończeniem postepowania.
Zgodnie z art. 2162 § 3 k.p.c. z czynności wysłuchania dziecka sporządzana jest również notatka urzędowa, a przebieg rozmowy nie jest nagrywany. Brak utrwalania zarówno dźwięku, jak i obrazu minimalizuje więc stres dziecka i zwiększa komfort swobodnego wypowiadania się.
Miejsce, w którym wysłuchiwane jest dziecko
Niezwykle istotne jest miejsce przeprowadzenia rozmowy z młodym człowiekiem. W myśl art. 2162 § 1 k.p.c. wysłuchanie następuje na posiedzeniu niejawnym, które odbywa się w odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą, jeśli wymaga tego dobro dziecka.
W powyższym przepisie ustawodawca wyłączył możliwość przeprowadzenia wysłuchania na sali rozpraw lub w gabinecie sędziego. Taka regulacja przyczynia się do poprawy komfortu psychicznego małoletnich, dla których wysłuchanie na sali sądowej może okazać się szczególnie stresujące.
Pomieszczenie, w którym przeprowadzane jest wysłuchanie dziecka bywa często nazywane „niebieskim pokojem”. Pokój przeznaczony do rozmowy z małoletnimi urządzony jest w sposób zbliżony do warunków domowych, dzięki czemu cały przebieg rozmowy nie wprowadza nastroju powagi, tak jak dzieje się to w przypadku przesłuchania na sali sądowej. Ustawodawca wskazuje również na wyłączenie jawności wysłuchania dziecka. Wiąże się ono z brakiem udziału innych osób, w tym również członków rodziny, których obecność mogłaby wpłynąć na myślenie małoletniego, a w konsekwencji również na ostateczny rezultat rozmowy.
Obecność psychologa
Czynność wysłuchania jest procesem trudnym nie tylko dla dziecka, ale również dla sędziego, który mimo starań i profesjonalnego podejścia, nie jest w stanie zastąpić doświadczonego psychologa bądź psychoterapeuty. Między małoletnim a sędzią panuje szczególny typ nierównej relacji, polegający na zestawieniu dorosłej osoby, rozstrzygającej o istotnej sprawie dziecka z bardzo młodym człowiekiem, znajdującym się w stresującej sytuacji.
Zgodnie z art. 2162 § 2 k.p.c. w czynności wysłuchania dziecka, oprócz sędziego, może brać udział wyłącznie biegły psycholog. Obecność psychologa jest kluczowa, jeśli wymaga tego stan zdrowia, rozwój umysłowy lub wiek młodocianego. Uczestniczy on w rozmowie, gdy potrzebne jest zapewnienie opieki psychologicznej lub zachodzi konieczność udzielenia pomocy sędziemu w zakresie rozpoznania potrzeb dziecka.
Adwokat, dr Marcin Cieśliński w artykule „Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka”[2] wskazuje wiele przykładów, w których w rozmowie z dziećmi nie uwzględniono tego, w jakiej fazie rozwoju intelektualnego znajduje się wysłuchiwane dziecko i jakie towarzyszą mu emocje. Takie praktyki sądów mogły stać się przyczyną niekorzystnych dla dzieci rozstrzygnięć lub zaburzyć komfort i intymność rozmowy.
Choć udział psychologa w wysłuchaniu nie jest obligatoryjny, sprzyja on temu, aby nie doszło do niepożądanych skutków w psychice dziecka. Obecność specjalisty wydaje się być niezwykle ważnym elementem procesu wysłuchania dziecka, które takiego wsparcia potrzebuje.
Korzyści płynące ze zmian
Dobro dziecka – jako konstytucyjna klauzula generalna[3] – stanowi doniosłą zasadę polskiego systemu prawnego. Jest ona dyrektywą zarówno przy tworzeniu prawa, jak i przy jego stosowaniu podczas rozstrzygnięć dotyczących praw i interesów dziecka.
Wprowadzone do procesu cywilnego regulacje są niezwykle ważnym elementem wpływającym na budowanie warunków bezpieczeństwa i zaufania u dziecka biorącego udział postępowaniu. Prawidłowo przeprowadzone wysłuchanie dziecka nie tylko zwiększa szansę na wydanie właściwego i zgodnego z jego interesem orzeczenia, ale również spełnia założenia Konwencji o prawach dziecka oraz Konstytucji RP, w większym stopniu zapewniając małoletnim prawo do sądu oraz do swobodnego wyrażania własnych poglądów. Stworzenie przyjaznych i komfortowych warunków rozmowy daje jasny sygnał, że potrzeby dzieci są zauważalne, a ich zdanie i preferencje nie są bez znaczenia.
Bibliografia:
- Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postepowania cywilnego (t.j. Dz.U. 1964 Nr 43 poz. 296 ze zm.).
- Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (t.j. Dz.U. 2023 poz. 1606).
- Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. 1991 Nr 120 poz. 526).
- Budzyńska, A., Wysłuchanie dziecka w postępowaniu cywilnym – perspektywa psychologiczna, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-65d98ed9-c409-4b5c-89c4-a59a27faa98b/c/464-662-1-SM.pdf (Dostęp: 02.04.2024, godz. 17:00).
- Cieśliński, M., Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka (komunikat o wynikach badań), https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2018/09/Marcin-Cieśliński-Praktyka-sądowa-wysłuchiwania-małoletnich-w-postępowaniach-cywilnych-w-kontekście-idei-przyjaznego-wysłuchiwania-dziecka-komunikat-o-wynikach-badania-221.pdf (Dostęp: 02.04.2024, godz. 17:00).
- Garlicki, L. (red.), Zubik, M. (red.), Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II, art.72, rozdz. 5.
- https://opoczno.sr.gov.pl/niebieski-pokoj,m,mg,3,251 (Dostęp: 02.04.2024, godz. 17:00).
[1] Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 Nr 220, poz. 1431).
[2] Cieśliński Marcin, Praktyka sądowa wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka (komunikat o wynikach badań), Pr. w Dział 2015, nr 24, s.221-236.
[3] Garlicki Leszek (red.), Zubik Marek (red.), Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II, art.72, rozdz. 5.
Prawo do Sądu 
Dodaj komentarz