Prawo do sądu zagwarantowane art. 45 Konstytucji RP ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo, sprawiedliwość oraz wysłuchanie w wypadku oskarżenia. Każdy bowiem – zgodnie z brzmieniem przepisu – jest uprawniony do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd[1].
Gwarancje te sprawiają, że postępowanie sądowe powinno uwzględniać również szczególne potrzeby osób z niepełną sprawnością fizyczną, psychiczną, narządów zmysłów czy też intelektualną, którzy mierzą się codziennie z różnego rodzaju trudnościami. Mają oni bowiem prawo do samodzielnego i aktywnego życia, bez podlegania dyskryminacji. W szczególności powinni mieć dostęp do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym oraz do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych[2].
Przepis art. 13 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych[3] uzupełnia inne akty prawne zawierając w swojej treści zobowiązanie do wprowadzenia dostosowań proceduralnych, w celu ułatwienia skutecznego udziału we wszelkich postępowaniach prawnych, w tym na etapie śledztwa i innych form postępowania przygotowawczego. Również wskazuje na potrzebę organizacji odpowiednich szkoleń osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości, w tym w policji i więziennictwie, aby wesprzeć gwarancje skutecznego dostępu do sądownictwa. Przepisy te należy interpretować wspólnie z art. 9 Konwencji, który zobowiązuje Państwa-Strony do podjęcia odpowiednich środków w celu zapewnienia osobom ze szczególnymi potrzebami niezależnego funkcjonowania, na zasadzie równości z innymi osobami.
OBLIGATORYJNA OBRONA
Kodeks postępowania karnego wprowadził do polskiego systemu prawnego obligatoryjną obronę osób ze szczególnymi potrzebami. Przez to pojęcie rozumiemy konieczność posiadania obrońcy przed sądem. Zagadnienie to zostało rozwinięte w treści art. 79 k.p.k, który wskazuje, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli jest głuchy, niemy lub niewidomy oraz gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny[4]. W sytuacji, kiedy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Ochrona ta ustaje dopiero, kiedy przesłanki przestaną ją uzasadniać. Jest ona fundamentalnym elementem rzetelnego procesu.
DOSTĘPNOŚĆ SĄDÓW
Projektowanie budynków, jak i wprowadzanie nowych rozwiązań w taki sposób, aby sądownictwo było osiągalne dla wszystkich, jest jednym z ważnych zagadnień, jeżeli chodzi o dobrostan osób z niepełnosprawnościami. W 2023 r. na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości Akademia Słońca z Poznania opracowała „Model Dostępnego Sądu”[5]. Publikacja ta powstała w celu dostarczenia narzędzi do skutecznej oceny poziomu dostępności architektonicznej, informacyjno-komunikacyjnej i proceduralnej wymiaru sprawiedliwości. „Model Dostępnego Sądu” określa wymogi, jakie powinien spełniać budynek sądu, aby był wolny od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków, które mogą uniemożliwić dotarcie do wszystkich pomieszczeń i miejsc znajdujących się w sądzie. Ma on wdrażać metody pozwalające na udział w rozprawach i posiedzeniach osobom ze szczególnymi potrzebami. Dzięki temu projektowi do tej pory w wielu sądach zamontowano sprzęt wspierający osoby z niepełnosprawnościami, taki jak: tabliczki z napisami brajlowskimi, pętle indukcyjne, lupy elektroniczne, platformy przyschodowe, schodołazy, plany tyflograficzne budynków, krzesła ewakuacyjne oraz powiększalniki. Za sprawą opracowana sporządzonego przez Akademię Słońca z Poznania przestrzeń sądów staje się miejscem, z którego każdy obywatel może korzystać na zasadzie równości z innymi, bez doświadczania przeszkód.
W powyższym temacie ważnym punktem jest dostępność cyfrowa. Polega ona na zapewnieniu stronom internetowym podmiotów publicznych, czyli w tym przypadku sądów, funkcjonalności, kompatybilności, postrzegalności i zrozumiałości. Jeżeli nie są one w stanie tego zrobić to wymagane jest od nich zapewnienie alternatywnego sposobu dostępu do poszczególnych elementów stron internetowych czy aplikacji mobilnych. W rozumieniu ustawy o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych zapewnić trzeba audiodeskrypcję, możliwość zmiany kolorów strony, włączenie i wyłączenie kontrastu, zmianę rozmiaru tekstu, dopasowanie strony do ekranu, kontrolę odtwarzania tekstu, i wiele innych funkcji wymienionych w ustawie.
Podmioty, do których skierowany został akt prawny, zobowiązane zostały do sporządzania w sposób dostępny cyfrowo deklaracji dostępności, umieszczając do niej link, w taki sposób, aby użytkownik mógł mieć do niego dostęp podczas nawigacji po stronie internetowej. Podmiotowa deklaracja spełnia funkcję informacyjną, ma przekazywać użytkownikom dane teleadresowe siedziby podmiotu publicznego wraz ze wskazaniem danych kontaktowych osoby wyznaczonej do realizacji spraw w zakresie dostępności cyfrowej w danym podmiocie publicznym, informacje na temat utworzonych niestandardowych skrótów klawiszowych służących przemieszczaniu się po elementach strony internetowej lub aplikacji mobilnej, informację o dostępności architektonicznej siedziby podmiotu publicznego dla osób z niepełnosprawnościami, informację o dostępności tłumacza języka migowego wraz z informacją o metodach umożliwiających skorzystanie z tej funkcji albo informację o jej braku oraz informację o możliwości powiadomienia podmiotu publicznego o braku dostępności cyfrowej[6]. Wymienione rozwiązania powodują, że osoby ze szczególnymi potrzebami nie czują się wykluczone cyfrowo oraz mogą korzystać z sądownictwa, jak i innych instytucji publicznych w sposób nieograniczony i niezależny.
DODATKOWE ROZWIĄZANIA
Prócz zagadnienia dostępności przestrzeni fizycznej, cyfrowej, produktów, usług i systemów informacyjno-komunikacyjnych sądów, warto też wspomnieć o innych środkach wspomagających prowadzenie spraw przed urzędami publicznymi. Wymiar sprawiedliwości staje się bardziej przystępny, poprzez wprowadzanie nowych unormowań. Jednym z nich jest możliwość przesłuchania świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, niepełnosprawności lub innej niedającej się usunąć przeszkody, w miejscu jego pobytu[7]. Daje to osobom z niepełnosprawnościami szansę na uczestnictwo w postępowaniu sądowym bez zmartwień dotyczących przedostania się do miejsca, gdzie odbywałoby się przedmiotowe przesłuchanie. W trakcie procesu umożliwione zostało także wykonywanie praw osób nieporadnych ze względu na stan zdrowia, osobom pod których pieczom pozostaje w sprawie pokrzywdzony, a w postępowaniu sądowym pozwolono na zgłoszenie udziału organizacjom społecznym, o ile zaszła potrzeba ochrony interesu społecznego lub interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji. Problem osób, które nie są w stanie podpisać zaświadczenia o odebraniu pisma został rozwiązany w Kodeksie postępowania administracyjnego, gdzie wskazano, że w takim przypadku to doręczający sam stwierdza datę doręczenia oraz wskazuje osobę, która odebrała pismo i przyczynę braku jej podpisu[8].
Osoby głuche, nieme oraz głuchonieme nie zostały w ustawodawstwie pominięte. Powstał obowiązek zapewnienia dla nich tłumacza, jeżeli zaszła potrzeba ich przesłuchania, a nie wystarcza porozumienie się z nimi za pomocą pisma. Umożliwione zostało złożenie przyrzeczenia przez podpisanie jego tekstu[9]. W przypadku czynności notarialnych, notariusz stał się obowiązany przekonać się, że treść czynności jest dokładnie znana i zrozumiała, z tymże notariusz może przywołać do czynności biegłego, a na ich życzenie przywołana do czynności musi być wskazana, zaufana osoba[10]. Dodatkowym ułatwieniem jest sytuacja, w której, jeżeli osoba korzystająca z usług notariusza nie umie lub nie może pisać to jest uprawniona do złożenia na dokumencie tuszowego odcisku palca, obok tego odcisku zaś inna osoba wpisze imię i nazwisko osoby nieumiejącej lub niemogącej pisać, umieszczając tam również swój podpis.
PODSUMOWANIE
Osoby z niepełnosprawnościami przy wykonywaniu prawa do sądu wciąż mierzą się z trudnościami, jakie nakłada na nie codzienność. Polskie ustawodawstwo próbuje nadążyć za ich potrzebami, mimo to wiele kwestii wciąż pozostaje do zmiany, aby sądownictwo było osiągalne dla każdego, kto ma z nim styczność. Chociażby instytucja ubezwłasnowolnienia jest problemem, z którym mierzy się nasze państwo od lat. Zagadnienie to nie zostało zapomniane, jednak zasługuje na osobną publikację ze względu na zawiłość unormowań, ich obszerność oraz przeszkody związane z tłumaczeniami aktów międzynarodowych. Mimo to starania i modyfikacje, widoczne na przestrzeni lat znacznie poprawiły sytuację wymiaru sprawiedliwości. Nie można zaprzestać rozwoju oraz pozostawić stanu prawnego w obecnym wydaniu. Należy dołożyć wszelkich starań, aby umożliwić jak największą dostępność instytucji publicznych dla osób ze szczególnymi potrzebami.
Bibliografia
3. https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/dostepnosc-sadow-dla-osob-z-niepelnosprawnosciami,524244.html [Dostęp: 30.09.2024 r., godz. 11:00].
4. https://kregiwsparcia.pl/pordnik-abc-osoba-z-niepelnosprawnoscia-w-przepisach-prawa/ [Dostęp: 30.09.2024 r., godz. 11:00].
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
6. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475).
7. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 z późn. zm.).
8. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).
8. Model Dostępnego Sądu, https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/119868/ModelDostepnegoSadu.pdf, [Dostęp: 30.09.2024 r., godz. 11:00].
9. Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1440).
10. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.).
11. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 572).
13. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz. U. z 2024 r. poz. 1001).
[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
[2] Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475).
[3] Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 z późn. zm.).
[4] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).
[5] Model Dostępnego Sądu (https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/119868/ModelDostepnegoSadu.pdf).
[6] Ustawa z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1440).
[7] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.).
[8] Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 572).
[9] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 37 z późn. zm.).
[10] Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (Dz. U. z 2024 r. poz. 1001).
Prawo do Sądu 
Dodaj komentarz