Prawo do sądu zostało unormowane przez ustrojodawcę w art. 45 ust.1 Konstytucji RP o treści: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Zasada ta odnosi się do wszystkich obywateli, gdyż zgodnie z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, wszyscy obywatele są wobec prawa równi i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Reguła ta stanowi podwaliny dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego.

W sytuacji szczególnej znajdują się osoby ubezwłasnowolnione, czyli osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych albo też mające wspomnianą zdolność ograniczoną, w zależności od stopnia ubezwłasnowolnienia. W tym tekście zostanie rozważone zagadnienie, czy pomimo środków przewidzianych przez ustawodawcę, instytucja ubezwłasnowolnienia chroni w pełni osobę ubezwłasnowolnioną przed możliwymi nadużyciami ze strony opiekuna prawnego albo kuratora oraz jakie problemy mogą powstawać w związku z tą instytucją prawną na etapie stosowania prawa. Jest to interesujące zwłaszcza z punktu widzenia ewentualnego wpływu na ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu przysługującego osobie ubezwłasnowolnionej.

Na początku należy zdefiniować kluczowe pojęcia:

• Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie – zgodnie z art. 13 kodeksu cywilnego jest to osoba, która ukończyła lat trzynaście i nie jest w stanie pokierować swoim postępowaniem wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Sąd ustanawia dla takowej osoby opiekuna, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych tak samo jak małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu.
• Osoba ubezwłasnowolniona częściowo – zgodnie z art. 16 kodeksu cywilnego jest to osoba pełnoletnia, której stan wskazuje na konieczność pomocy w prowadzeniu jej spraw z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, natomiast nie jest uzasadnione zastosowanie ubezwłasnowolnienia całkowitego. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo sąd ustanawia kuratora. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada zdolność do czynności prawnych odpowiadającą zdolności do czynności prawnych osób małoletnich między 13. a 18. rokiem życia.
• Osoba niepoczytalna – zgodnie z art. 31 kodeksu karnego jest to osoba, która z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mogła w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Należy jednak zaznaczyć, że pomimo niemal identycznych przesłanek do uznania danej osoby za niepoczytalną albo ubezwłasnowolnienia jej, pojęcia te są zupełnie odrębne. Niepoczytalność jest bowiem pojęciem karnistycznym, które odnosi się do stanu psychicznego danej osoby w chwili popełnienia przez nią czynu zabronionego. Natomiast ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawa cywilnego odnoszącą się do osoby niezdolnej w sposób trwały ze względu na stan psychiczny do prowadzenia swoich spraw majątkowych lub osobistych.

Można jednak stwierdzić, iż każda osoba ubezwłasnowolniona jest niepoczytalna albo ma w pewnym stopniu poczytalność ograniczoną, natomiast osoba niepoczytalna wcale nie musi być ubezwłasnowolniona.

Ubezwłasnowolnienie już samo w sobie zmienia sposób w jaki prawo do sądu przysługuje osobie, wobec której zastosowano tą instytucję. Nie może ona reprezentować się sama przed sądem w jakiejkolwiek sprawie, może to robić jedynie za pośrednictwem opiekuna albo kuratora. Wszystkie czynności prawne podjęte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie nie wywołują skutków prawnych. Nie bez przyczyny więc instytucja ta nazywana jest „śmiercią” cywilną osoby fizycznej.

Stosowanie instytucji ubezwłasnowolnienia nierzadko wiąże się z następującymi problemami:

1. nadużycie lub niedopełnienie obowiązków przez opiekunów prawnych osób ubezwłasnowolnionych całkowicie albo kuratorów osób ubezwłasnowolnionych częściowo

Najczęściej opiekunem albo kuratorem osoby ubezwłasnowolnionej zostaje członek jej rodziny, aczkolwiek nie każdy rodzinę posiada. Katalog osób uprawnionych do wniesienia wniosku o ubezwłasnowolnienie jest zamknięty – legitymację czynną posiadają jedynie małżonek, krewni w linii prostej oraz rodzeństwo (przy czym nie ma znaczenia czy jest to rodzeństwo rodzone czy przyrodnie). Wnioskodawcą może być również prokurator, Rzecznik Praw Obywatelski i Rzecznik Praw Dziecka.

Opiekunem lub kuratorem może zostać osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, czyli pełnoletnia, nie ubezwłasnowolniona oraz korzystająca z pełni praw publicznych. Kandydat powinien cieszyć się nieposzlakowaną opinią, stanem zdrowia pozwalającym na pełnienie funkcji opiekuna lub kuratora oraz nie może być karany za przestępstwo popełnione umyślnie.

Ustanowienie opiekuna i kuratora następuje postanowieniem sądu opiekuńczego, przed którym składa się przyrzeczenie.Sąd wydaje zaświadczenie, stanowiące dowód uprawnień względem ubezwłasnowolnionego.

Można więc stwierdzić, iż od kandydata na kuratora i na opiekuna prawnego nie wymaga się zbyt wiele. Teoretycznie przez wzgląd na dobro osoby pozostającej pod opieką, sąd opiekuńczy powinien ustanowić kuratorem albo opiekunem członka rodziny osoby ubezwłasnowolnionej. Nierzadko jednak sąd zwraca się do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej aby wyznaczyła ona opiekuna/kuratora. Sytuacja ta dotyczy w szczególności spraw, w których to wnioskodawcą o ubezwłasnowolnienie był prokurator.

Osoby wyznaczone spośród członków rodziny przez sąd opiekuńczy mogą wykazywać postawę dominującą i despotyczną wobec osób, nad którymi sprawują pieczę uniemożliwiając im chociażby złożenie wniosku o uchylenie ubezwłasnowolnienia. Teoretycznie pomimo braku zdolności do czynności prawnych osoba ubezwłasnowolniona jest legitymowana czynnie, aby takowy wniosek złożyć, jednak do czasu jego rozpatrzenia podlega ona opiekunowi, tak jak małoletni podlegają władzy rodzicielskiej, przez co istnieje ryzyko ewentualnych nacisków ze strony opiekuna.

Natomiast osoby wyznaczone z zewnątrz mogą nie być wystarczająco zainteresowane sprawami osoby ubezwłasnowolnionej. Wpływa na to również fakt, iż wynagrodzenie za pracę takowej osoby wcale nie musi być przyznane, sąd opiekuńczy przyznaje je tylko wtedy gdy uzna wkład opiekuna za znaczny. Wysokość wynagrodzenia w stosunku miesięcznym, nie może przekroczyć 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za okres poprzedzający dzień przyznania wynagrodzenia, co nie jest kwotą zachęcającą do angażowania się w sprawy podopiecznego jeśli nie jest on członkiem rodziny. Narusza to między innymi prawo do sądu, gdyż bez pomocy swoich opiekunów osoby ubezwłasnowolnione nie mogą rozwiązywać sporów na drodze publicznej.

• ograniczona możliwość kontroli ze strony sądu nad opiekunami osób ubezwłasnowolnionych całkowicie i kuratorami osób ubezwłasnowolnionych częściowo

Teoretycznie to sąd opiekuńczy wykonuje nadzór nad sprawowaniem opieki, zaznajamiając się na bieżąco z działalnością opiekuna oraz udzielając mu wskazówek i poleceń. Może żądać od opiekuna wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do zakresu opieki oraz przedstawienia dokumentów związanych z jej sprawowaniem. Opiekun obowiązany jest, w terminach oznaczonych przez sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co roku, składać temu sądowi sprawozdania dotyczące osoby pozostającego pod opieką oraz rachunki z zarządu jego majątkiem. W praktyce ze względu na przewlekłość, jak i dużą liczbę postępowań, sąd nie ma możliwości dokładnie przeanalizować wszystkich sytuacji. Zgodnie z danymi Ministerstwa Sprawiedliwości, osób ubezwłasnowolnionych jest w Polsce ponad 100 000 natomiast sędziów mogących orzekać w tego typu sprawach jest stosunkowo niewielu.

• opinie biegłych sądowych w sprawach o ubezwłasnowolnienie

Teoretycznie, zgodnie z literą prawa, biegły sądowy to ekspert w danej dziedzinie, posiadający wiedzę teoretyczną i bogate doświadczenie zawodowe, powoływany w postępowaniu sądowym w celu przedstawienia fachowej opinii o okolicznościach mających znaczenie dla wyniku sprawy sądowej, a których wyjaśnienie wymaga specjalistycznej wiedzy. Dla sądu i innych organów wymiaru sprawiedliwości opinia biegłego jest wręcz świętością.

W rzeczywistości duża część biegłych posiada niskie kwalifikacje zawodowe, gdyż decyzja prezesa sądu okręgowego w zakresie ustanowienia biegłym sądowym jest decyzją administracyjną w rozumieniu art. 104 Kodeksu postępowania administracyjnego i ma charakter uznaniowy. Aby zostać biegłym wystarczy posiadać „teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona” przy czym nie ma podanych konkretnych wymagań co do wykształcenia, uzyskanych certyfikatów i odbytych szkoleń. Jak wcześniej wspomniano decyzja czy biegły faktycznie jest specjalistą w danej dziedzinie w sposób uznaniowy należy do prezesa sądu okręgowego. Również wynagrodzenia za opinię biegłego są stosunkowo niskie w porównaniu do tych, możliwych do uzyskania w sektorze prywatnym.

Niedokładne lub błędne opinie biegłych sądowych naruszają więc prawo do sprawiedliwego procesu osoby ubezwłasnowolnionej, gdyż najczęściej to właśnie na ich podstawie orzeka sąd opiekuńczy.

Podsumowując, konstytucyjne prawo do sądu przysługujące osobom ubezwłasnowolnionym jest w obecnym systemie prawnym ograniczone. Wina jedynie w niewielkim stopniu spoczywa na Ustawodawcy, nie doprecyzował on bowiem wymogów jakie spełniać powinni biegli i nie dotyczy to tylko spraw o ubezwłasnowolnienie lecz wszystkich innych, w których to wymagana jest specjalistyczna wiedza. Główną przyczyną ograniczonego prawa do sprawiedliwego procesu jest praktyka sądowa – a mianowicie przewlekłość postępowań i pozostawanie do czasu jego zakończenia pod pieczą opiekuna, niewielkie możliwości nadzoru nad opiekunami i kuratorami przez zbyt dużą liczbę osób ubezwłasnowolnionych przy niewystarczającej liczbie sędziów, a także brak metod instytucjonalnych do wykrywania i przeciwdziałania nadużyciom ze strony opiekunów oraz kuratorów.