Wstęp

Prawo do sądu jest jednym z podstawowych praw, które gwarantowane jest zarówno w Konstytucji RP, jak w prawie międzynarodowym. System gwarancji dostępu do sądu jest elementem koniecznym każdego demokratycznego systemu prawnego. Podstawą normatywną prawa do sądu w polskim systemie prawnym jest art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, który gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. W niniejszym opracowaniu poddana analizie zostanie jedna z cech tego prawa – prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Niniejsze opracowanie podejmie próbę odpowiedzi na pytanie czy obecne regulacje prawne skutecznie zabezpieczają prawo do sądu bez nieuzasadnionej zwłoki, a także jakie są skutki prawne oraz praktyczne skargi na przewlekłość postępowania w kontekście prawa do sądu.

W przypadku prawa do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, mamy możliwość, w sytuacji jego naruszenia, wnieść do sądu skargę na przewlekłość postępowania. Możliwość wniesienia skargi gwarantowane jest ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, zwanej dalej „PrzewlU”. Kwestią konieczności zawarcia w systemie prawa skargi na przewlekłość była analizowana przez ETPCz z 26.10.2000 r. w sprawie Nr 30210/96, Kudła vs Polska, w którym Trybunał wskazał niezgodność krajowego systemu prawnego w zakresie minimalnego standardu rozpoznania sprawy w terminie. Skonkludował, że państwo musi zapewnić środek odwoławczy na przewlekłość postępowania.

Zgodnie z art. 1 ust. 3 przepisy tej ustawy stosuje się zgodnie ze standardami wynikającymi z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r. Art. 6 konwencji również gwarantuje prawo do sądu oraz określa jego treść, a jego składową jest – prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie. Uregulowanie tej materii zarówno w Konstytucji RP, jak również w międzynarodowej konwencji, a także sądowe gwarancje dochodzenia roszczeń związanych z przewlekłością postępowania, wskazują na doniosłość tego prawa w demokratycznym państwie.

Skarga na przewlekłość postępowania – czym jest i jak z niej korzystać?

Art. 2 PrzewlU wskazuje okoliczności, w których strona może wnieść skargę na przewlekłość postępowania. Postępowanie, które toczy się po wniesieniu skargi ma charakter incydentalny, a przedmiot postępowania nie jest tożsamy z przedmiotem postępowania zasadniczego, w którym miała zaistnieć przewlekłość. Celem tego postępowania incydentalnego jest zbadanie podniesionego przez składającego skargę zarzutu, że doszło do naruszenia przysługującemu podmiotowi prawa do sądu. Definicję ustawową przewlekłości postępowania odnajdziemy w art. 2 ust.1 PrzewlU – jest to stan, gdy postępowanie zmierzające do wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne dla wyjaśnienia istotnych stanów faktycznych i prawnych albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego. Stwierdzenie przewlekłości postępowania jest zależne od oceny terminowości i poprawności podjętych przez sąd czynności w celu wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie. Ocena, czy wystąpiła przewlekłość postępowania, jest dokonywana na podstawie kryteriów obiektywnych i ustawowych w odniesieniu do realiów faktycznych i prawnych danej sprawy. Zgodnie z dominującym poglądem w orzecznictwie SN, za przejaw naruszenia prawa można uznać co najmniej roczną bezczynność sądu polegającą na przykład na niewyznaczaniu rozprawy. Jednocześnie do przewlekłości dochodzi również przy podejmowaniu zbędnych, nieprawidłowych czynnościach, w których następstwie dochodzi do zwłoki.

Ustawa ma zastosowanie do wszystkich postępowań sądowych, z wyłączenie spraw, o których mowa w art. 1 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2023 r. poz. 127, z 2022 r. poz. 2600 oraz z 2023 r. poz. 818), chyba że dotyczą̨ one obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę̨ lub nawiązki orzeczonej na rzecz pokrzywdzonego, a także przepisy ustawy odpowiednio stosuje się do postępowania przygotowawczego. W art. 3 PrzewlU podmioty kompetentne do złożenia skargi są wskazani w sposób enumeratywny, a katalog podmiotów jest zamknięty. W zależności od rodzaju postępowania są to strony, wnioskodawcy, pokrzywdzeni, skarżący lub inne osoby realizujące swoje uprawnienia w danym postępowaniu. Skargę należy wnieść w toku postępowania w sprawie, do sądu, przed którym toczy się postępowanie zasadnicze. Skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a także zawierać żądanie stwierdzenia przewlekłości i wskazanie okoliczności uzasadniających żądanie. Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd nadrzędny nad sądem, przed którym toczy się postępowanie. 

Ustawa nie przewiduje jednoznacznych przesłanek pozwalających określić, kiedy obiektywnie dochodzi do przewlekłości, a co za tym idzie, kiedy skarga jest zasadna. W przypadku uwzględnienia skargi przez sąd, stwierdza on, że nastąpiła przewlekłość w postępowaniu. Sąd odrzuca skargi, które zawierają braki formalne lub fiskalne, a w ramach merytorycznego rozpoznania, oddala niezasadną skargę. Skargą niezasadną jest taka, w której nie nastąpiło naruszenie prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. W przypadku postanowienia o odrzuceniu jest ono niezaskarżalne. W przypadku stwierdzenia przewlekłości postępowania na żądanie skarżącego sąd jest zobowiązany do przyznania od Skarbu Państwa, a w przypadku przewlekłości postępowania prowadzonego przez komornika sądowego – od komornika, sumy pieniężnej określonej w ustawie. Zarządzenie sumy pieniężnej może nastąpić w granicach między 2 000 zł a 20 000 zł. Zasadniczym celem zasądzonej sumy jest zapewnienie materialnej satysfakcji za przewlekłość postępowania, a także oddziaływanie na sąd, z którego środków zostanie wypłacona kwota.

„Przyznanie odpowiedniej sumy pieniężnej stanowi sankcję dla państwa za wadliwe zorganizowanie wymiaru sprawiedliwości oraz rekompensatę dla skarżącego za krzywdę moralną spowodowaną przewlekłością postępowania. Wysokość przyznanej sumy pieniężnej powinna być proporcjonalna do czasu trwania zwłoki, jej przyczyn oraz dolegliwości dla skarżącego. Odpowiednia suma pieniężna pełni rolę swoistego zadośćuczynienia za stres i frustrację, spowodowane przewlekłością postępowania sądowego. Zasądzenie sumy pieniężnej nie ma na celu wyrównanie szkody powstałej na skutek przewlekłości postępowania.”

Orzecznictwo Sądu Najwyższego w zakresie skargi na przewlekłość postępowania

Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach wielokrotnie rozpatrywał skargi na przewlekłość postępowania w różnych okolicznościach. Wskazywał na sytuacje, w których skarga taka nie może zostać uwzględniona, na przykład ze względu na stan epidemii COVID-19 lub z uwagi na przyczyny losowe uniemożliwiające przeprowadzenie rozprawy. Potwierdza to, że stwierdzenie przewlekłości postępowania wymaga wykazania, iż opóźnienie wynika z nieuzasadnionej bezczynności organu sądowego, mającego możliwość podjęcia stosownych działań. Przewlekłość postępowania może być zatem stwierdzona w sytuacji, gdy organ sądowy nie podejmuje niezbędnych czynności, mimo posiadania takiej możliwości.

Sąd Najwyższy wskazał również przesłanki stwierdzenia zaistnienia przewlekłości postępowania, która wymaga uwzględnienia takich elementów: stopnia skomplikowania sprawy, zachowanie skarżącego, czynności podejmowane przez organ rozpatrujący sprawę, znaczenie rozstrzygnięcia dla skarżącego.

W postanowieniu dnia 11 września 2019 r w sprawie o sygnaturze I NSP 88/19 Sąd Najwyższy w postępowaniu dotyczącym skargi na przewlekłość postanowienia, potwierdził wysoką ważność zapobiegania przewlekłości postępowania, gdzie mimo brak kadrowych i organizacji nie można podnosić takiej argumentacji w przypadku naruszenia „fundamentalnych praw określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 45), jak i w aktach prawa międzynarodowego.”.

Podsumowanie

Rozpoznanie sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki jest jedną z najważniejszych cech prawa do sądu w demokratycznym państwie prawa. Na doniosłość statusu tej cechy, wskazuje uregulowanie jej w systemie prawa krajowego, a także w aktach międzynarodowych.  Skarga na przewlekłość pełni zatem podwójną rolę: umożliwia obywatelom egzekwowanie ich prawa do sądu oraz działa dyscyplinująco na organy wymiaru sprawiedliwości. Jej istnienie jest niezbędne dla zapewnienia efektywnej ochrony prawnej i utrzymania zaufania do systemu sądownictwa w demokratycznym państwie prawa. Umożliwia ona stronom dochodzenie swoich praw w sytuacji, gdy postępowanie trwa dłużej niż to konieczne do wyjaśnienia istotnych okoliczności faktycznych i prawnych.

Bibliografia:

J. Gołaczyński, Ustawa o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Komentarz, [w:] J. Gołaczyński, Kodeks postępowania cywilnego. Nowelizacja z 9.03.2023 r. Komentarz | Linia orzecznicza, Warszawa 2023

A. Góra-Błaszczykowska (red.), Środki zaskarżenia. System Postępowania Cywilnego. Tom 5, Warszawa 2023

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2023 r. I NSP 363/22 

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2022 r. I NSP 35/22