Jednym z podstawowych praw gwarantowanych przez Konstytucję RP z 1997 roku jest prawo do sądu, określone w art. 45. Zapewnia ono każdemu obywatelowi możliwość rozstrzygania sporów i ochrony swoich praw przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Realizacja tej kompetencji wymaga jednak nie tylko stabilności prawa, ale także jego zdolności do adaptacji wobec zmieniających się okoliczności społecznych, gospodarczych czy technologicznych. Problem badawczy niniejszego referatu dotyczy wpływu przełamywania utrwalonej linii orzeczniczej na prawo do sądu, a tym samym kształt późniejszych orzeczeń. W szczególności analizie poddano, w jaki sposób zmiana orzecznictwa może równoważyć konieczność dostosowania prawa do nowych realiów z potrzebą zachowania stabilności i przewidywalności systemu prawnego. Inspiracją do podjęcia tego tematu była obserwacja ewolucji orzecznictwa w kontekście wartości społecznych, w tym konieczność adaptacji systemu prawnego do przemian obyczajowych. Referat porusza również znaczenie wykładni prawa, zwłaszcza w kontekście stosowania klauzul generalnych i nowych wyzwań, jakie niesie ze sobą rozwój technologii czy zmiana postrzegania wartości społecznych. Poprzez analizę wybranych przykładów wskazano, jak zmiany orzecznictwa mogą wpływać na stosowanie prawa, z jednoczesnym poszanowaniem zasad wykładni.
Zarys historyczny – Jurysprudencja
Już w czasach imperium rzymskiego rozwijano pierwowzór doktryny prawniczej, znany jako Iurisprudentia, tłumaczony jako „nauka prawa” czy „mądrość prawnicza”. Stanowił on zbiór poglądów na prawo i pełnił zarówno funkcję pomocniczą, jak i wiążącą, np. poprzez opinie jurystów. Obejmował elementy takie jak: respondere[1] (udzielanie porad prawnych), cavere[2] (redagowanie formuł prawnych) oraz aggere[3] (pomoc prawna dla sędziów i adwokatów). Jurystom powierzano także wspieranie sędziów, często laikom w prawie. Dorobkiem tej działalności są wspólne wielu systemom prawnym sentencje, np. lex retro non agit[4] (ustawa nie działa wstecz) czy lex posterior derogat legi priori[5](ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą).
Wykładnia prawa
Dziś jurysprudencja przejawia się – jak za czasów starożytnych – przez działalność autorytetów naukowych. Pojęciem wartym przybliżenia w tym kontekście jest wykładnia doktrynalna, jednak w pierwszej kolejności należy objaśnić samo pojęcie wykładni. Jest ona złożonym procesem polegającym na ustaleniu znaczenia normy prawnej odtworzonej z przepisów prawnych. Czynność ta obejmuje dokonanie na podstawie zespołu przepisów prawnych zgromadzonych w systemie prawnym – interpretacji, której skutkiem jest otrzymanie treści normy prawnej. S. Wronkowska o wykładni doktrynalnej pisze następująco: „odziaływanie rezultatów takiej wykładni na praktykę prawniczą jest znaczne i ma swe źródło właśnie w utrwalonej wysokiej pozycji podmiotów [autorytetów naukowych] dokonujących wykładni jako biegłych tej czynności.”[6] Poglądy naukowców dotyczące prawa służą sędziom stosującym prawo wywierając istotny wpływ na kształt orzecznictwa. Współcześni juryści w dalszym ciągu zatem mają znaczenie w praktycznym procesie percepcji tekstu prawnego. Wykładni można dokonać także w oparciu o literalne brzmienie przepisu, czyli zasady w wykładni prawa od której niekiedy dozwolone są odstępstwa. Jedno z nich to dokonanie wykładni rozszerzającej, lecz na takowy zabieg należy uzyskać „zgodę” w postaci orzeczenia właściwego organu sądowego. Najczęściej charakteryzującego się odpowiednim autorytetem. Narzędziami wspomagającymi tę czynność są reguły wykładni rozszerzającej, przykładowo argumentum a fortiori (z większego na mniejsze – a maiori ad minus albo z mniejszego na większe – a maiori ad maius).[7] Objaśniając, można normę zakazującą dotykania szyby w oknie rozszerzyć na zakaz wybijania tej szyby młotkiem, ze względu na większą uciążliwość skutków rozbicia szyby, aniżeli samego jej dotknięcia (według argumentu a maiori ad minus). Ukazuje to w pewnym stopniu komplikację związaną ze stosowaniem prawa, a zarazem rolę orzecznictwa jako elementu doktryny. Będzie ona kształtować kategorie sytuacji w jakich najbardziej prawdopodobne stanie się uzyskanie zgody na rozszerzenie zakresu zastosowania lub normowania normy prawnej.
Doktryna prawnicza w Polsce
Jednak orzecznictwo sądów, poza wskazanym wcześniej przypadkiem, uwzględnia również aspekt elastyczności tekstu prawnego tj. przejaw luzu decyzyjnego pozostawiony organom stosującym prawo. Na luz taki składają się m. in. klauzule generalne, które przez nieostre zwroty językowe dają swobodę ocenną w subsumpcji, czyli przełożeniu stanu faktycznego na stan prawny w celu zindywidualizowania obowiązku nałożonego na określony podmiot. Pojęcie nieostrości zwrotu przybliża M. Zieliński, według którego „użycie zwrotu niedookreślonego (nieostrego) niesie za sobą pewną swobodę w zaliczaniu danych przedmiotów do danego zakresu”[8]. Przykładowe klauzule generalne stanowią „zasady współżycia społecznego” (art. 5 KC[9]), „szczególne okrucieństwo” (art. 197 §4 KK[10]) oraz „dobre obyczaje” (art. 3 KPC[11]). Aby zastosować klauzulę generalną, co najmniej bardzo pomocne jest sięgnięcie po orzeczenia, w których taka już została zastosowana. Chociażby klauzula z art. 5 KC jest rozwinięta przez M. Załuckiego jako „ocenę danego zachowania się uprawnionego w świetle powszechnie w społeczeństwie uznawanych reguł, wartości i zasad etycznego i uczciwego postępowania.”[12]
Pojęcie ukształtowanej linii orzeczniczej
Wobec przybliżonych aspektów działalności interpretacyjnych sądów należałoby przytoczyć zjawisko ukształtowanej linii orzeczniczej, czyli „ sytuacja, w której większość sądów rozpatrujących podobny przypadek rozstrzyga go identycznie lub podobnie, a stan ten kreuje pewną normę o walorze generalnym i abstrakcyjnym, kierowaną do kolejnych sądów orzekających.”[13] Przyczynia się ona do zapewnienia jednolitości i zapobieganiu rozbieżności w wykładni przepisów, gdzie zwroty mogą przybrać różne znaczenie na gruncie języka polskiego. Zważając na wieloznaczność poszczególnych wyrażeń w połączeniu z brakiem ich definicji normatywnej. Niekiedy nawet w wypadku niedostatecznej regulacji ustawowej wymaga się rozwinięcia brzmienia przepisu i utworzenia wokół niego tworu określonego jako subdoktryna np. wywodzona „działalność twórcza człowieka” z art. 1 UPAPP[14] przy literalnym wyrażeniu samej „działalności twórczej”. Między innymi dlatego w polskim systemie prawnym przewidziano szereg instytucji służących zachowaniu jednolitości owej linii. Pierwszym szczeblem jest prezes sądu dokonujący zgodnie z art. 22 prawa ustroju sądów powszechnych – analizy orzecznictwa (…) pod względem poziomu jego jednolitości. Zapewnienie jednolitości linii orzeczniczej należy również do zadań Sądu Najwyższego (art. 1 pkt 1 lit. a SNu[15]). Co prawda, w obecnym kształcie naszego systemu prawnego formalnie nie funkcjonuje precedens prawotwórczy (sytuacja, gdzie poprzedni wyrok sądu może być podstawą kolejnego rozstrzygnięcia). Aczkolwiek w praktyce sędziowie muszą dostosować przynajmniej w pewnym stopniu, ostateczny kształt orzeczenia do podobnych orzeczeń wydanych w przybliżonym stanie faktycznym i prawnym.
Zmiany zachodzące w społeczeństwie i ich wpływ na stosowanie prawa
Stosowanie klauzul generalnych może przybrać dwojaką postać, a to ze względu na charakter ocen branych pod uwagę. Wyróżnić można oceny kształtowane subiektywnie i obiektywnie, które odpowiednio wyrażane są w indywidualnych odczuciach i zbiorze odczuć jakiegoś kręgu podmiotów, przeważnie wyznających podobny system wartości. Ocena subiektywna ma znaczenie przy orzekaniu niewymagającym uwzględnienia ocen zbioru podmiotów w klauzulach generalnych takich jak „dobro dziecka” czy „dobro rodziny”. Należy doprecyzować, że rozważa się tutaj subiektywne podejście nie podmiotu, którego zachowanie jest przedmiotem wartościowania, ale wartościowanie tego zachowania przez podmiot do tego upoważniony np. sędziego. Zaś oceny obiektywne odgrywają ważną rolę przy stosowaniu klauzul wymagających zasięgnięcia do opinii społeczeństwa oceniającego dane zachowanie jako przedmiot aprobaty bądź dezaprobaty. Będą nimi choćby „zasady współżycia społecznego” oraz „dobre obyczaje”. Zaletą takich klauzul jest elastyczność, oznaczająca możliwość odpowiedniego ich zastosowania do aktualnego postrzegania tych zachowań. Zmianę w postrzeganiu może powodować zaniknięcie jakiegoś zwyczaju związane z utratą powszechnego przekonania co do powinności postepowania jak dotychczas. Wskazuje się przy tym na znacznie mniej widoczne obecnie ustępowanie miejsca siedzącego ludziom starszym w komunikacji miejskiej. W moim przekonaniu do zmiany ocen społecznych pretendować będą w przyszłości umowy najmu mieszkania albo domu, które zastrzegają zajście w ciążę pod warunkiem rozwiązującym. Takowy obecnie uważa się za przeciwny zasadom współżycia społecznego.[16] Podparciem wyrażonego stanowiska są coraz częściej powstające osiedla dla bezdzietnych oraz wzrastające nimi zainteresowanie. Reasumując, oceny obiektywne wywierają istotny wpływ na stosowanie prawa, a ich przemiana może prowadzić do wątpliwości w obranych kierunkach orzeczniczych. Oceny subiektywne również kształtują się przez te obiektywne, przynajmniej pośrednio. Sędziowie urodzeni w odstępie czasowym 20 lat, którzy przez zróżnicowane wartości dominujące w okresie ich wychowania i dojrzewania, zgoła odmiennie mogą oceniać to samo zdarzenie jako bardziej albo mniej szkodliwe społecznie.
Przełamanie linii orzeczniczej
Kiedy linia orzecznicza jest utrwalona, a dochodzi do zmian kulturowych kwestionujących dotychczasowy system wartości – tworzy się problem polegający na utracie aprobaty społecznej wobec prawa (utrata aksjologicznego obowiązywania normy). Gdy obywatele przestają dostrzegać sens ustanowienia i pierwotne przeznaczenie normy (ratio legis) w nowo kształtowanych przez siebie wartościach naczelnych, mogą wystąpić opory przy kolejnych próbach zastosowania tej normy. Zmiana utrwalonej linii orzeczniczej częstokroć wymaga sięgnięcia po środki szczególne jakimi są przekazania sprawy do sądów posiadających autorytet takich jak: Sąd Najwyższy czy Trybunał Konstytucyjny. Przynajmniej w sprawach cywilnych zgodnie z art. 398[9] § 1 KPC Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli: w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne: istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów. Wśród instytucji prawnych uległych zmianie pod wpływem nastrojów społecznych należy wymienić urlop macierzyński, który w kodeksie pracy z 1974 r. nie przewidywał możliwości udzielenia go nawet w części ojcu. Odmiennie reguluje ten aspekt dzisiejsze brzmienie kodeksu. Obecnie mimo funkcjonowania potocznie zwanego urlopu „tacierzyńskiego”, wątpliwości w udzieleniu ojcu urlopu zachodziły, gdy matka nie miała statusu pracownicy. Pod wpływem prawodawstwa UE i ewolucji postrzegania roli ojca w realizacji obowiązków rodzinnych. SN orzekł co następuje: „Odmowa udzielenia pracownikowi urlopu macierzyńskiego, a następnie rodzicielskiego z tego tylko powodu, że z literalnej wykładni art. 180 § 5 KP[17]wynika, że warunkiem udzielenia urlopu macierzyńskiego dla ojca jest legitymowanie się przez matkę statusem pracownicy albo innym tytułem ubezpieczenia z tytułu choroby lub macierzyństwa, stanowi przejaw niedozwolonej dyskryminacji ojca-pracownika ze względu na płeć”[18]. Podobnym przypadkiem może stać się w przyszłości – wymieniony wcześniej art. 1 UPAPP, nie pozwalający kwalifikować wytworów sztucznej inteligencji jako wywodzoną z orzecznictwa „działalność twórczą człowieka”. W ostatnim czasie można jednak zauważyć pewien postęp w orzecznictwie uznającym oprogramowanie sztucznej inteligencji „za podstawowe narzędzie pracy służące skutecznej optymalizacji tekstu”[19]. W tymże obszarze następują bowiem dynamiczne zmiany, gdzie powszechne staje się wykorzystywanie AI w życiu codziennym i zawodowym, szczególnie w dziedzinie programistyki.
Wnioski
Przełamanie linii orzeczniczej ukazuje zdolność prawa do ewolucji w odpowiedzi na dynamiczne przemiany społeczne. Doktryna prawnicza oraz judykatura wyższych instancji pełnią w tym procesie rolę przewodników, umożliwiając reinterpretację przepisów w duchu aktualnych wartości, a jednocześnie strzegą fundamentów systemu prawnego. Tym samym prawo pozostaje żywym organizmem, zdolnym do adaptacji. Przełamanie utrwalonej linii orzeczniczej to wyraz dojrzałości systemu prawnego, choć nie prosty do dokonania to potrafiący integrować ewolucję społeczną z potrzebami organów stosujących prawo. Bardzo istotnym jest, aby utrzymać zaufanie społeczne do systemu prawnego oraz dostosowanie go do oczekiwań obywateli, przynajmniej takich, które nie naruszają jego fundamentalnych zasad.
Bibliografia
„Mały słownik łacińsko-polski”, J. Korpanty, Warszawa 2022
„Łacińska terminologia prawnicza”, J. Zajadło, Warszawa 2020
„Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa”, S. Wronkowska, Poznań 2005
„Prawo cywilne – część ogólna”, Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2023
„ Wykładnia prawa zasady – reguły – wskazówki”, M. Zieliński, Warszawa 2017
data dostępu: 16.11.2024,
„Linia orzecznicza A. Jakubowski, S. Gajewski Argument z linii orzeczniczej w orzecznictwie sądów administracyjnych.” Warszawa 2015
Akty prawne
Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93)
Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553)
Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296)
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 83)
Ustawa o sądzie najwyższym z dnia 8 grudnia 2017 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 5)
Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141)
Orzeczenia sądów
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 października 2023 r. I PSKP 24/22
Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – XXII Wydział Własności Intelektualnej z dnia 13 lipca 2023 r. XXII GW 62/23
[1] „Mały słownik łacińsko-polski”, J. Korpanty, Warszawa 2022, s. 540
[2] J. Korpanty s. 108
[3] J. Korpanty s. 51
[4] Por. „Łacińska terminologia prawnicza”, J. Zajadło, Warszawa 2020, s. 57
[5] Por. J. Zajadło, s. 55
[6] „Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa”, S. Wronkowska, Poznań 2005, s. 77
[7] Por. „Prawo cywilne – część ogólna”, Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2023, s. 75
[8]„ Wykładnia prawa zasady – reguły – wskazówki”, M. Zieliński, Warszawa 2017, s. 161
[9] Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93)
[10] Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553)
[11] Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296)
[12] https://sip.legalis.pl/document-view.seam?documentId=mjxw62zogi3danbxgi3tkoboobqxalrxgqztenrwha4q&refSource=guide&legalActDocumentId=mfrxilrsgm4tanjoobqxalrrgmztsltwmvzc4mjzhezdc data dostępu: 16.11.2024
[13] „Linia orzecznicza A. Jakubowski, S. Gajewski Argument z linii orzeczniczej w orzecznictwie sądów administracyjnych.” Warszawa 2015, s. 16
[14] Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 83)
[15] Ustawa o sądzie najwyższym z dnia 8 grudnia 2017 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 5)
[16] Por. warunek przeciwny zasadom współżycia społecznego art. 94 KC
[17] Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 141)
[18] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 października 2023 r. I PSKP 24/22
[19] Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – XXII Wydział Własności Intelektualnej z dnia 13 lipca 2023 r. XXII GW 62/23
Prawo do Sądu 
Dodaj komentarz