Prawo do sądu wyrażone jest w art. 45 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Warto się zastanowić, czy sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy, w każdym przypadku będzie oznaczało to samo. Czy działania państwa powinny być każdorazowo dostosowane do konkretnej jednostki. Z odpowiedzią przychodzi sam ustawodawca, wprowadzając do systemu różne przepisy, które gwarantować mają rzetelny i sprawiedliwy proces dla różnych jednostek. W ten sposób grupy o szczególnych potrzebach (np. osoby z niepełnosprawnością czy osoby małoletnie) zyskują niekiedy inny katalog uprawnień, a państwo musi szczególnie zadbać o warunki przy realizacji prawa do sądu przez osoby z tych grup.

W tym kontekście zastanówmy się nad zagadnieniem przesłuchań małoletnich pokrzywdzonych, których sytuację prawną w Kodeksie postępowania karnego prawodawca zdecydował się odrębnie uregulować, gwarantując im tym samym pełniejszą realizację konstytucyjnego prawa do sądu. 

Małoletnim w polskim prawie określa się osobę, która nie ukończyła lat 18 (art. 10 k.c.). Podstawowym przepisem zaznaczającym szczególny charakter przesłuchań osób małoletnich jest art. 171 §3 k.p.k., który dotyczy wszystkich spraw, w których małoletni jest świadkiem. Z kolei art. 185a-185c k.p.k. odnoszą się do konkretnych rodzajów spraw: przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII (przestępstwa przeciwko wolności), XXV (przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) i XXVI (przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) Kodeksu karnego. Dodatkowo wyróżnione zostały sprawy o przestępstwa określone w art. 197-199 k.k. (tj. w sprawach o przestępstwa seksualne), w których małoletni jest pokrzywdzonym. 

Na gruncie tych przepisów można wyodrębnić 4 grupy małoletnich dla których ustawodawca przewiduje szczególne formy przesłuchania:

1.  grupa – małoletni pokrzywdzony przesłuchiwany w charakterze świadka, który w momencie przesłuchania nie ukończył 15 lat;
2. grupa – małoletni pokrzywdzony przesłuchiwany w charakterze świadka, który w momencie przesłuchania ukończył 15 lat;
   • (podgrupa) – małoletni pokrzywdzony w sprawach o przestępstwa z art. 197-199 k.k., przesłuchiwany w charakterze świadka;
3.  grupa – małoletni świadek, który w momencie przesłuchania nie ukończył 15 lat;
4.  grupa – małoletni świadek, który w momencie przesłuchania ukończył 15 lat;

Wprowadzenie tych przepisów ma na celu przede wszystkim minimalizację negatywnego wpływu postępowania karnego na psychikę młodych ludzi. Małoletni ma być chroniony przed wtórną wiktymizacją oraz pogłębieniem traumy, która może powstać na skutek obcowania młodych i wrażliwych umysłów z przestępstwami^[1].

Na potrzeby tego opracowania pominę zasady ustanowione dla małoletnich świadków, a przybliżę te dla małoletnich pokrzywdzonych, ponieważ to dla nich dostęp do sądu ma szczególne znaczenie. 

Małoletni pokrzywdzony przesłuchiwany w charakterze świadka, który w momencie przesłuchania nie ukończył 15 lat (art. 185a §1-3 k.p.k.)

Przesłanki przesłuchania określone przez prawodawcę dla  tej grupy zawierają najwięcej kryteriów, które musi spełnić przesłuchanie. Zespół tych dyrektyw stanowi pewien wzorzec ukształtowania procedury przesłuchania małoletniego, do której ustawodawca będzie odnosił się przy określaniu sposobu przesłuchania pozostałych grup małoletnich. 

Zakresem przedmiotowym norm odnoszących się do tej grupy są sprawy, w których przestępstwa zostały popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII (przestępstwa przeciwko wolności), XXV (przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) i XXVI (przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece) Kodeksu karnego.

Pierwszą zasadą dotyczącą przesłuchania małoletniego, określoną dla tej grupy, jest przeprowadzenie przesłuchania, tylko wówczas, kiedy zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Każdorazowo sąd musi ocenić zasadność przeprowadzenia przesłuchania, biorąc pod uwagę „każdą okoliczność dotyczącą świadka, jego cech i właściwości psychicznych czy też sytuacji, w jakiej doszło do pokrzywdzenia, jak i w okresie wcześniejszym”^[2] oraz możliwość ustalenia danego faktu w inny sposób^[3].

Kolejną zasadą jest zasada jednokrotnego przesłuchania. Jedynymi wyjątkami pozwalającym na odejście od niej są: ujawnienie nowych istotnych okoliczności wymagających ponownego przesłuchania lub złożenie wniosku oskarżonego, który w momencie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego nie miał obrońcy. Reguła ta odnosi się także do innych czynności zmierzających do uzyskania dowodu, np. do konfrontacji i oględzin^[4].

Przesłuchanie w trybie art. 185a §1-3 k.p.k. sąd przeprowadza na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Większość komentujących ten przepis skupia się na osobie biegłego psychologa, ale podkreślić należy również, że przesłuchanie ma miejsce na posiedzeniu. Zgodnie z art. 95b §1 k.p.k. posiedzenie odbywa się z wyłączeniem jawności – ustawodawca ogranicza krąg osób obecnych przy przesłuchaniu do niezbędnego minimum, czym zmniejsza presję i zapewnia małoletniemu większą swobodę wypowiedzi. 

Obligatoryjna obecność biegłego psychologa przede wszystkim ma za zadanie zwiększyć swobodę małoletniego, ale ma także elementarne znaczenie dla sądu – biegły psycholog kontroluje bowiem wiarygodność zeznań małoletniego^[5]. Dzięki wiedzy specjalistycznej, biegły psycholog jest w stanie określić, czy zeznania są prawdziwe, czy stanowią wytwór wyobraźni przesłuchiwanego^[6]. 

Aby w pełni uchwycić rolę biegłego psychologa w procesie, w którym występuje małoletni nie wystarczy poprzestać na analizie przepisów ustawowych. Sięgnąć należy także do umocowanego w art. 185f §4 k.p.k. Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2024 r.^[7]. Rozporządzenie to określa sposób przygotowania i przeprowadzenia przesłuchań w trybie art. 185a-185c (oraz art. 185e) k.p.k. oraz warunki jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań. 

W §9, §10 i §15 rozporządzenia precyzyjnie wskazane zostały zadania jakie musi podjąć biegły psycholog. Przed przystąpieniem do przesłuchania są to m.in.: ustalenie stanu świadka, przeprowadzenie z nim wstępnej rozmowy, nawiązanie kontaktu, obniżenie poziomu niepokoju lub lęku. Po wstępnej rozmowie biegły powinien porozumieć się z sądem i przekazać mu uzyskane informacje, a także ustalić zasady współpracy na dalszych etapach. Podczas przesłuchania, w razie potrzeby biegły psycholog udziela pomocy zarówno sądowi jak i małoletniemu – jest pośrednikiem w ich komunikacji i dba o prawidłowe rozumienie się stron: pomaga sądowi w udzielaniu informacji i formułowaniu pytań, obserwuje reakcje świadka i reaguje na sytuacje, które utrudniają przebieg czynności. Po zakończeniu przesłuchania biegły ma za zadanie obniżyć emocje małoletniego, może także przeprowadzić badanie psychologiczne jeżeli zostało to wcześniej ustalone. 

Z kolei §16-25 Rozporządzenia ściśle określają warunki jakie spełnić musi miejsce przesłuchania. Prawodawca wskazuje m. in. wielkość, kolory, umeblowanie oraz położenie pokoju w budynku, wyposażenie pokoju w środki techniczne, a także warunki pomieszczeń sąsiednich: poczekalni oraz pokoju technicznego. 

Zgodnie z art. 171 §3 k.p.k., w przesłuchaniu uczestniczyć mogą także inne osoby: przedstawiciel ustawowy, faktyczny opiekun lub osoba pełnoletnia wskazana przez osobę przesłuchiwaną. Prawo wzięcia udziału w przesłuchaniu mają za to prokurator, obrońca (w związku z tym, że oskarżony nie uczestniczy w przesłuchaniu, to właśnie obrońca realizuje jego prawo do obrony) oraz pełnomocnik pokrzywdzonego^[8].

Ostatnią, względną zasadą jest termin przeprowadzenia przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Art. 185a § 2 k.p.k. wskazuje, że przesłuchanie powinno zostać przeprowadzone w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku. Jest to termin instrukcyjny i w dużej mierze zależy od kondycji przesłuchiwanego. Z jednej strony zastosowanie takiego terminu może mieć skutki pozytywne – pozwala jak najszybciej rozpocząć dystansowanie się od traumatycznych przeżyć, a jednocześnie umożliwia organowi odebranie zeznań w czasie, w którym małoletni jest w stanie przytoczyć je z największą dokładnością; z drugiej strony może mieć także skutki negatywne – kiedy przesłuchiwany nie zdołał poradzić sobie jeszcze z emocjami związanymi z takim przeżyciem. Wobec tego sąd powinien wziąć pod uwagę stan osób, które chce przesłuchać i na tej podstawie indywidualnie wyznaczać termin w każdym przypadku.^[9]

Małoletni pokrzywdzony przesłuchiwany w charakterze świadka, który w momencie przesłuchania ukończył 15 lat (art. 185a §4 k.p.k.)

Dla małoletnich znajdujących się w tej grupie prawodawca przewidział dokładnie takie same warunki, jak dla małoletnich pokrzywdzonych, którzy nie ukończyli 15 lat, które zostały już przedstawione, przy czym  stosuje się je jedynie wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny. W związku z tym, standardowym trybem przesłuchania pokrzywdzonego, który ukończył 15 lat jest jego przesłuchuje się na zasadach ogólnych, a obowiązek zastosowania powyższych, szczególnych regulacji aktualizuje się dopiero gdy zachodzi uzasadniona obawa co do negatywnego wpływu przesłuchania na jego stan psychiczny^[10].

Małoletni pokrzywdzony w sprawie o przestępstwa z art. 197 – 199 k.k., przesłuchiwany w charakterze świadka, który w momencie przesłuchania ukończył 15 lat (art. 185c k.p.k.)

Ze względu na wąski zakres spraw (wyłącznie sprawy dotycząc przestępstw seksualnych), kategorię tę traktuję jako podgrupę. Co więcej regulacje obejmują jedynie pokrzywdzonego powyżej 15 lat. Wynika to z faktu, że jeżeli małoletni pokrzywdzony 15 lat nie ukończył, przestępca dopuszcza się czynu z innego artykułu Kodeksu karnego, zatem osoba poniżej 15 lat nie może być przedmiotem przestępstw określonych w art. 197-199 k.k.

Warunki jakie gwarantuje prawodawca, ze względu na typ rodzaj przestępstw, są takie same jak w przypadku grupy 1. (najszerszy zakres ochrony). Jedyną różnicą jest ostatnie zdanie z art. 185c §2, wskazujące, że na rozprawie głównej odtwarza się sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytuje się protokół przesłuchania. 

Do wszystkich grup stosuje się także przepisy art. 147 §2a k.p.k. Zgodnie z nim przesłuchania małoletnich świadków i małoletnich pokrzywdzonych przesłuchiwanych w charakterze świadka, utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. 

Omówione przepisy gwarantują, że konstytucyjne prawo do sądu staje się dla młodych osób faktycznie dostępne. Narzędzia, które zapewnia prawo gwarantują sprawiedliwy i rzetelny proces, także dla osób, które wymagają szczególnej opieki ze strony państwa. 

Bibliografia:

1. K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, wyd. 7., Warszawa 2024.
2. C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, red. K. Dudka, Warszawa 2023, LEX, art. 185(a).

Akty normatywne:

1. Ustawa z dnia 06 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2025 r. poz. 46). 
2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia przesłuchań w trybie określonym w art. 185a-185c oraz art. 185e Kodeksu postępowania karnego oraz warunków, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań; z dnia 22 września 2024 r. (Dz. U. z 2024. Poz. 1477).

---

^[1] K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, wyd. 7., Warszawa 2024, str. 311.

^[2] C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, red. K. Dudka, Warszawa 2023, LEX, art. 185(a), pkt. 5.

^[3] K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, wyd. 7., Warszawa 2024, str. 312.

^[4] Tamże.

^[5] C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz […], art. 185(a), pkt. 9.

^[6] K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie […], str. 312.

^[7] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia przesłuchań w trybie określonym w art. 185a-185c oraz art. 185e Kodeksu postępowania karnego oraz warunków, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich przesłuchań; z dnia 22 września 2024 r. (Dz. U. z 2024. Poz. 1477).

^[8] K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie […], str. 312-313.

^[9] C. Kulesza [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz […], art. 185(a), pkt. 7.

^[10] Tamże, pkt. 21.